طبق تعاریف سازمان بین المللی ISO در استانداردهای مرتبط، سیلندر گاز به ظروف تحت فشار تا 150 لیتر اطلاق می شود که کاربری های فراوانی جهت ذخیره سازی،حمل و مصرف انواع گازها در حوزه های مختلف زندگی انسان های امروزی دارد. بر اساس آخرین آمار کمیسیون فنی 58ISO/TC با موضوع «سیلندرهای گاز»، حدود دو میلیارد سیلندر گاز با کاربری های متنوع در چرخه مصرف سراسر دنیا در حال استفاده است.
چنانچه آمار جمعیت جهان را 8/7 میلیارد نفر در نظر بگیریم، به ازای هر 9/3 نفر یک سیلندر گاز وجود دارد. با تعمیم این آمار برای جمعیت تقریبی 85 میلیونی کشورمان، حدود 22 میلیون سیلندر گاز در چرخه مصرف ایران تخمین می شود که تقریبا با آمار خودرو در کشور برابری می کند. اگرچه به نظر میرسد آمار سیلندرهای موجود در چرخه مصرف کشورمان از این رقم بالاتر باشد.
این حجم سیلندر گاز با کاربری های مختلف از جمله کاربری های خانگی، صنعتی، بیمارستانی، خودرویی، آتش نشانی، سرگرمی و … ، حامل بیش از 100 نوع گاز با پتانسیل خطراتی همچون انفجار، اشتعال پذیری، سمیت، خورندگی و غیره در مکان های مورد تردد و حتی زندگی انسان ها استفاده می شوند.
با توجه به حجم بالای سیلندرهای گاز و تنوع مصرف و همچنین مخاطرات آن ها برای جان و مال انسان ها سوال اینجاست که تا چه زمانی می توان از این سیلندرها در چرخه مصرف استفاده نمود یا عمر این ظروف تحت فشار چه زمانی و با تشخیص چه کسانی به اتمام می رسد.
در این مقاله سعی شده است ضمن آشنایی با انواع سیلندرها و مخاطرات آنها، نقش آزمایشگاه های آزمون و بازرسان سیلندر در تعیین پایان عمر یک سیلندر گاز و در نتیجه کاهش مخاطرات استفاده از این ظروف برای جان و مال انسان ها توضیح داده شود.
آزمون های ادواری و بازرسی سیلندرهای گاز برای کاهش ریسک
بر اساس استاندارد ملی به شماره 22501 تحت عنوان “سیلندرهای گاز –اصطلاح شناسی” بر گرفته از استاندارد بین المللی 10286ISO ، سیلندر گاز به ظرف تحت فشار با ظرفیت تا 150 لیتر اطلاق می گردد. این ظروف نسبتا کوچک در حمل و نقل و مصرف انواع گازها چه به عنوان سوخت، گازهای صنعتی، پزشکی، تنفسی، آتش نشانی و … نقش به سزایی داشته و کمیته فنی مرتبط با سیلندرهای گاز در سازمان ایزو تحت عنوان 58-ISO/TC آمار سیلندرهای موجود در چرفه مصرف را 2 میلیارد تخمین زده است.
این آمار در ایران با توجه به مقیاس جمعیتی حدود 22 میلیون سیلندر تخمین می شود که تقریبا با آمار خودروها در تردد جاده های کشور برابری می کند. بنابراین امروزه سیلندرها به عنوان یک نیاز ضروری در مکان های مختلف مورد تردد و حتی زندگی در حال استفاده می باشند.
آشنایی با انواع سیلندرهای گاز
به طور کلی سیلندرها در دو گروه عمده سیلندرهای درزدار (کم فشار) و سیلندرهای بدون درز (پرفشار) از جنس مواد فولادی، آلومینیمی و کامپوزیت طراحی و ساخته می شوند.
بسته به کاربری سیلندر و سازگاری مواد به کار رفته در ساخت سیلندر با گاز محتوی، می توان از هر یک از سیلندرهای فولادی، آلومینیومی و کامپوزیتی استفاده نمود که با توجه به تکنولوژی های جدید و پیشرفته در ساخت سیلندرهای کامپوزیت، امروزه صنعت سیلندرهای کامپوزیت به واسطه سبکی و افزایش مقاومت آنها در حال توسعه است.
وظیفه این سیلندرها ذخیره سازی، حمل و مصرف بیش از 100 نوع گاز در حوزه های صنعتی، بیمارستانی، آتش نشانی، خودرویی و حتی تفریحی و …. است که محتویات گازهای آنها می تواند دارای مخاطراتی همچون فشار بالا، اشتعال پذیری، سمیت، خورندگی و … باشد.
آشنایی با استانداردهای سیلندرهای گاز
با توجه به تنوع کاری این سیلندرها در مکان های تردد و زندگی انسان ها و مخاطرات استفاده از آنها، امروزه سازمان بین المللی ISO در قالب کمیته فنی 58ISO/TC تعداد 119 استاندارد در 3 حوزه طراحی و ساخت شیر و منضمات سیلندر، طراحی و ساخت سیلندر و الزامات بهره برداری منتشر نموده است که به تبع آن سازمان ملی استاندارد در قالب کمیته متناظر 58ISO/TC نزدیک به 80 استاندارد را ملی نموده است. بنابراین به طور کلی می توان استانداردهای مرتبط با سیلندرهای گاز را در 3 گروه کلی زیر طبقه بندی نمود:
- استانداردهای طراحی و ساخت و آزمون شیر سیلندر و به طور کلی فیتینگ های سیلندر
- استانداردهای طراحی و ساخت بدنه سیلندر
- الزامات بهره برداری
بخش مهمی از این استانداردها مربوط به استانداردهای بهره برداری (34 استاندارد) از جمله استانداردهای بازرسی و آزمون ادواری سیلندرهای گاز است که نقش به سزایی در استفاده ایمن سیلندرها ایفا می کنند.
برای هر نوع سیلندر بسته به درزدار یا بدون درز بودن آن و همچنین مواد تشکیل دهنده، استاندارد بازرسی و آزمون ویژه ای وجود دارد که الزامات بازرسی و آزمون و معیارهای پذیرش عیوب در آنها اشاره شده است و بازرسان با توجه به بندهای این استانداردها در مورد ادامه سرویس یک سیلندر قضاوت می کنند.
استانداردهای ملی مهم بازرسی و آزمون ادواری سیلندرهای گاز عبارتند از:
- استاندارد ملی 6792INSO با موضوع بازرسی و آزمون دوره ای سیلندرهای بدون درز فولادی و آلومینیومی
- استاندارد ملی 18753INSO با موضوع بازرسی و آزمون دوره ای سیلندرهای درزدار فولادی و آلومینیومی
- استاندارد ملی 14953INSO با موضوع بازرسی و آزمون دوره ای سیلندرهای کامپوزیتی
- استاندارد ملی 1-841INSO با موضوع بازرسی و آزمون دوره ای سیلندرهای گاز مایع
- استاندارد ملی 8237INSO برای بازرسی دوره ای سیلندرهای استیلن
- استاندارد مای 9426INSO با موضوع بازرسی دوره ای سیلندرهای CNG خودرویی
معیار تعیین عمر سیلندرهای گاز چیست؟
در بین سیلندرهای گاز به استثنای سیلندرهای CNG خودرویی و سیلندرهای با فشار بالا برای کاربری های خاص و بعضا سیلندرهای کامپوزیت، الزامی مبنی بر تعیین تاریخ انقضای سیلندرهای گاز در طراحی آنها وجود ندارد. یعنی برای عمده سیلندرهای گاز، تاریخ مصرف تعریف نمی شود. سوالی که برای بسیاری از کاربران مطرح می شود این است که «عمر این ظروف بسیار پرمصرف و در عین حال خطرناک که در اطراف تک تک ما وجود دارند چگونه به پایان می رسد؟»
پاسخ این سوال را باید در استانداردهای بازرسی و آزمون دوره ای سیلندرهای گاز جستجو کرد. بر اساس این استانداردها، پایان عمر یک سیلندر در محل آزمایشگاه بازرسی و آزمون دوره ای سیلندرهای گاز توسط بازرسان و متخصصان حرف های و آموزش دیده آزمایشگاه ها مشخص می شود. سیلندرهای گاز باید با توجه به نوع آنها در بازه های مشخصی که در استاندارد مربوطه آورده شده، تحت بازرسی و آزمون دوره ای قرار گیرند.
در این مرحله آزمایشگاه ها با توجه به انواع آسیب های حین سرویس یک سیلندر بر مبنای معیار پذیرش قید شده در استانداردهای بازرسی و آزمون دوره ای نسبت به خارج سازی یک سیلندر از چرخه مصرف اقدام می کنند. البته تشخیص مردودی سیلندر، یک فرایند صرفا مقایسه ای نیست بلکه اقدامی است کاملا تخصصی که بر مبنای دانش، تجربه و به کارگیری تجهیزات دقیق بازرسی و آزمون انجام می شود. همچنین بر اساس استانداردهای بازرسی و آزمون دوره ای سیلندر حتی در زمانی که سیلندر در معرض آسیب های فیزیکی، حرارتی یا خوردگی قرار گرفت، باید پیش از موعد بازرسی دوره ای به آزمایشگاه ارسال شوند و مسئولیت ارسال با کاربر یا مالک سیلندر است.
سالانه تعداد زیادی از سیلندرهای گاز به واسطه آسیب های فیزیکی، خوردگی و فرسودگی، آسیب های ناشی از حرارت، دستکاری های غیرمجاز و حتی غیر استاندارد در این آزمایشگاه ها از چرخه مصرف خارج می شوند و از این طریق بمب های متحرکی که همه روزه جامعه را تهدید می کند، به کمک متخصصان فنی آزمایشگاه ها خنثی می شوند. بنابراین نقش این آزمایشگاه ها در کاهش خطرات بالقوه جانی و مالی اطراف ما بسیار پراهمیت بوده و لازم است توجه ویژه ای از طرف سازمان ها و مجامع دولتی و غیر دولتی ذی ربط به این صنف تخصصی و در عین حال پر اهمیت مبذول شود.
عوامل مهمی که به واسطه آنها سیلندرها از چرخه خارج می شوند.
عوامل تعیین کننده در خارج نمودن سیلندرها از چرخه مصرف عمدتا به نوع سیلندر و گاز محتوی بستگی دارد. عواملی همچون آسیب های فیزیکی، حرارتی و خوردگی عوامل عمده ای هستند که با توجه به نوع سیلندر و گاز محتوی می توانند باعث پایان عمر سیلندر بشوند.
در کشورما علاوه بر این موارد دو عامل دیگر نیز به ویژه در برخی کاربری های خاص مشاهده می شود. یکی از این موارد دستکاری است. متاسفانه برخی از افراد ناآگاه و بعضا سوء استفاده گر به خود اجازه می دهند در طراحی اولیه سیلندر تغییرات ایجاد نموده و به بهانه های تعمیر و یا حتی حمل کالای قاچاق در ساختار فلز سیلندر دستکاری کنند.
عامل دیگر در ایران عیوب ناشی از ساخت است که به واسطه عدم نظارت بر ساخت در برخی از حوزه های کاربری سیلندر وجود دارد. به عنوان مثال با توجه به عدم نظارت بر ساخت سیلندرهای بدون درز حوزه آتش نشانی، سالیانه تعداد زیادی از این سیلندرها بدون نظارت ساخته شده و در آزمایشگاه ها در زمان بازرسی و آزمون دوره ای رد می شوند. ولی همچنان این سیلندرها بدون نظارت ساخته شده و بعضا با ظاهر بیرونی زیبا و عیوب خطرناک داخل آنها در دسترس مشتریان قرار می گیرند.
مثال دیگر در زمینه عوامل تعیین کننده پایان عمر سیلندر که می توان بدان اشاره نمود، مربوط به سیلندرهای CNG خودرویی است. خوردگی بیرونی و دستکاری دو عامل مهم در حوادث منجر به انفجار سیلندرهای CNG خودرویی است.
نتيجه گيري
آزمایشگاه های آزمون ادواری سیلندرهای گاز نقش ویژه ای در کاهش ریسک استفاده از این سیلندرها در جامعه دارند ولی عدم شناخت جامعه نسبت به این مراکز باعث شده تعداد زیادی از سیلندرها بدون آزمون دوره ای در چرخه مصرف استفاده شوند و کنترلی نسبت به سلامتی آنها وجود نداشته باشد.
همچنین آشنایی کاربران و ذینفعان سیلندرهای گاز با استانداردهای کاری و آئین نامه های مرتبط می تواند در کاهش این مخاطرات نقش داشته باشند. در این ارتباط سازمان ملی استاندارد به کمک کمیته متناظر 58ISO/TC تاکنون نزدیک به 80 استاندارد و آئین نامه منتشر نموده است و این نشان می دهد خلا قانونی در ارتباط با ایمنی سیلندرهای گاز وجود ندارد.
بنابراین می توان نتیجه گرفت که عمده ترین عامل در کنترل مخاطرات جان و مال انسان ها آگاهی بخشی ذینفعان نسبت به حوزه کاری و استانداردهای مرتبط بوده که لازم است نسبت به آگاهی سازی این گروه اقدامات لازم انجام شود. به عنوان مثال شاید با مطالعه استاندارد ملی 7566 تحت عنوان” آئین کار استفاده ایمن سیلندرهای گاز”حادثه کلینیک شمال شهر تهران اتفاق نمی افتاد.
نمونه ای از حوادث انفجار مربوط به این سیلندرهای گاز در تصاویر زیر که مربوط به کشورمان است، مشاهده می کنید.
منبع: مقاله جناب آقای حسن کریم، دبیر کمیته متناظر cylinders Gas 58-TC -ISIRI و مدیرعامل شرکت مهندسی و بازرسی فنی آزما گستر نیما